Magdalena Zentak

Aleksandra Kowalska

Przemiany w wizerunku wielkich osiedli mieszkaniowych

Znaczną część zasobów mieszkaniowych Polski (podobnie jak i innych krajów postkomunistycznych) stanowią tzw. large housing estates, czyli Wielkie Zespoły Mieszkaniowe (WZM) – osiedla wielopiętrowych bloków, które wzniesione zostały w technologii prefabrykowanej wielkiej płyty. Ten typ zabudowy przeważał w budownictwie prowadzonym po II wojnie światowej, kiedy konieczna była odbudowa zniszczeń oraz zaspokojenie wysokich potrzeb mieszkaniowych [Tarajko-Kowalska 2014].

Wielkie osiedla w polskich miastach odznaczała przede wszystkim duża skala demograficzna (powyżej 2 tys. mieszkań) i urbanistyczna. Zlokalizowane na peryferiach, pełniły przede wszystkim funkcję mieszkaniową, co skutkowało niedostatecznym rozwojem pozostałych funkcji miejskich (zwłaszcza usługowej). Zespoły mieszkaniowe cechowały się niską jakością wykonawstwa, anonimowością przestrzeni oraz monotonnością architektury [Szafrańska 2011].

Współcześnie wielkie osiedla borykają się z problemem degradacji zarówno fizycznej, jak i społecznej. Bać [1994] zwraca uwagę na pejoratywność określenia „blokowisko”, które zawiera negatywne skojarzenia związane z niską jakością architektury i środowiska mieszkaniowego. Zagadnienie coraz częściej podejmowane jest przez szereg organizacji; jednym z międzynarodowych projektów zajmujących się wybraną tematyką jest RESTATE.

RESTATE zwraca szczególną uwagę na społeczność WZM. Wskazuje, że osiedla często zamieszkiwane są przez osoby bezrobotne, o niskim dochodzie czy należące do mniejszości etnicznych. Pomimo trwającej od ponad dwóch dekad próbie zmiany wizerunku na pozytywny, large housing estates wciąż kojarzone są z przestępczością i wykluczeniem społecznym.

Głównym celem projektu jest dostarczenie kompleksowej wiedzy opartej na doświadczeniach miast europejskich  na temat funkcjonowania wielkich osiedli mieszkaniowych. Konieczne było zidentyfikowanie przemian socjologicznych i ekonomicznych, jakie zaszły na terenie osiedli, oraz czynników je wywołujących. Podjęto również temat możliwości wpływu polityki na rozwiązanie problemu.

Przygotowany w 2005 roku raport zatytułowany „Large Housing Estates in Warsaw, Poland. Opinions of residents on recent developments” próbuje odpowiedzieć na dwa kluczowe pytania:

-        którzy mieszkańcy czerpią korzyści z wprowadzanych na terenie osiedla udogodnień i unowocześnień?

-        którzy mieszkańcy odczuwają negatywne skutki sytuacji?

Badanie przeprowadzone zostało w Warszawie na dwóch osiedlach: Ursynów Północny oraz Wrzeciono. Metody zawarte w raporcie obejmują dane statystyczne, wywiady z mieszkańcami, sondaż oraz przegląd literatury. Głównym celem sondażu było zbadanie tego, jak oba osiedla są postrzegane przez osoby je zamieszkujące oraz zidentyfikowanie podmiotów czerpiących korzyści i ponoszących straty w związku z polityką prowadzoną przez osiedla.          

Obecnie w mieszkaniach usytuowanych w zabudowie wielorodzinnej żyje około 8 milionów Polaków. W samej Warszawie w blokach mieszka 600 tysięcy osób. Od początku lat 60. XX wieku zaczęto wznosić budynki z wielkiej płyty i do chwili obecnej proces ten jest kontynuowany. Wraz ze wzrostem demograficznym wzrosła także gęstość zabudowy. Osiedla mieszkaniowe zaczęto wznosić chaotycznie i niedbale. Aspekt estetyczny nie był najważniejszą kwestią w ich powstawaniu, większe znaczenie miało zaspokojenie głodu mieszkaniowego. Porównując wizerunek obecnych osiedli mieszkaniowych do tych z lat 60 zauważyć można pewne zmiany. Stan techniczny budynków z biegiem lat jest coraz gorszy, co zauważalne jest gołym okiem. Głównym celem administracji osiedli mieszkaniowych jest rewitalizacja przestrzeni, oraz idąca za nią niwelacja patologii społecznych. [Szafrańska E.]

W raporcie porównano dwa osiedla mieszkaniowe w Warszawie: Wrzeciono oraz Ursynów północny. Z badań wynika, że istnieją dwa skrajne rodzaje osiedli mieszkaniowych. Większość budynków na osiedlu Wrzeciono powstało w latach 60 oraz 70 XX wieku dla pracowników Wielkiej Huty. Mieszkania mają od 4 do 12 kondygnacji, ich powierzchnia mieszkań, które składają się z 1-2 pokoi wynosi od 30 do 40 metrów kwadratowych. Obecny stan techniczny opisywanych mieszkań oceniany jest na słaby. Wrzeciono prócz bloków posiada też domy jednorodzinne otoczone zielenią, obecna też jest przestrzeń otwarta. Społeczność jest raczej wymieszana, ale większość mieszkańców stanowi klasa średnia.

Budynki na Ursynowie powstały między 1975 a 1995 rokiem, ich wysokość jest różna, ilość pięter oscyluje w granicy 4-12. Większość mieszkań jest przeznaczona dla dużych rodzin, ma od trzech do czterech pokoi. Mieszkań jednopokojowych jest niewiele. Początkowo dana dzielnica pozbawiona była usług lecz z czasem sytuacja diametralnie się zmieniła; nastąpił rozwój transportu, wzrosła również ilość usług takich jak hipermarkety, szkoły, kliniki medyczne, restauracje salony fryzjerskie. Zieleń uliczna stale jest zawłaszczana poprzez ekspansję zabudowy. Ursynów zamieszkuje raczej społeczność wykształcona, dobrze zarabiająca, mająca bogate życie zawodowe.  
Dwa wyżej opisane osiedla pozornie są do siebie bardzo podobne. Oba zbudowane zostały po II wojnie światowej, przeważa gęsta zabudowa oraz zróżnicowana wysokość budynków. Jednak według opinii społecznej Ursynów jest atrakcyjniejszym fragmentem miasta niż Wrzeciono.  W obu przypadkach sytuacja społeczna wpłynęła na charakter zabudowy. Podstawową różnicą jest status społeczny mieszkańców osiedli oraz wynikający z niego standard zabudowy. Percepcja odmienności jest głównym aspektem różnic w strukturze społecznej.

            W ostatnich latach rozpoczęto dyskusje odnośnie przyszłości wielkich zespołów mieszkaniowych w Polsce. Celem jest modernizacja istniejących osiedli mieszkaniowych aby zaspokoić potrzeby mieszkańców. Podstawą tych działań jest chęć zahamowania negatywnych skutków istnienia blokowisk oraz ich degradacji. Pierwszą zmianę jaką można dostrzec patrząc na okres transformacji jest zwiększenie liczby mieszkańców na osiedlach nowych, a zmniejszenie ich liczby na osiedlach zbudowanych bezpośrednio po wojnie. Zmienił się stosunek gospodarstw jednoosobowych do wieloosobowych, obecnie zauważyć można przewagę mieszkań, w których żyją samotne emerytki. We wszystkich typach osiedli spadł również odsetek osób, których praca jest podstawową formą utrzymania. Do zauważalnych zmian w strukturze urbanistyczno-przestrzennej zespołów mieszkaniowych należy wyższy standard lokali oraz dbałość o otoczenie budynków. Kolejną zmianą jest wzrost ilości usług komercyjnych w otoczeniu budynków. W ostatnich latach nieodłącznym elementem towarzyszącym zabudowie wielorodzinnej są liczne banki, supermarkety, salony urody, prywatne gabinety lekarskie itp.          
Do pozytywnych przemian osiedli należy również podniesienie estetyki poprzez wprowadzenie koloru oraz elementów małej architektury do przestrzeni. [E. Szafrańska]. Zespoły bloków dążą do bycia małą, samowystarczalną społecznością, co można uznać za zaletę, jak i za wadę.

Bać B., Humanizacja zespołów mieszkaniowych – blokowisk, Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1994

Szafrańska E., Wielkie osiedla mieszkaniowe w okresie transformacji – próba diagnozy i kierunki przemian na przykładzie Łodzi, Konwersatorium Wiedzy o Mieście, t. XXIII: Osiedla blokowe w strukturze przestrzennej miast, s. 219-235

Tarajko-Kowalska J., Problemy rewitalizacji kolorystycznej osiedli mieszkaniowych z wielkiej płyty w Polsce – między sztuką a kiczem, Przestrzeń i Forma nr 21/2014, s. 213-228

http://restate.geo.uu.nl