Koncepcja secure by design jako alternatywa dla osiedli zamkniętych

Koncepcja secure by design jako alternatywa dla osiedli zamkniętych

Agata Mizerna

Do najczęstszych przyczyn powstawania osiedli zamkniętych należą rosnące wymagania klasy średniej i metropolitalnej w zakresie mieszkalnictwa będące równocześnie synonimem prestiżu i awansu społecznego. Stanowią także reakcję na lata komunizmu, kiedy to własności prywatnej praktycznie nie było. Jednakże, na ogół to potrzeba bezpieczeństwa determinuje wybór osiedla grodzonego. Rozumiana jest nie tylko jako ochrona przed przestępczością w postaci bram, kamer i szyfrów, ale także przed niestabilnością państwa i instytucji publicznych. Życie w enklawie mieszkaniowej ma zapewnić psychiczny spokój i poczucie stabilności życiowej. Pytanie tylko, czy aby na pewno wymienione potrzeby zostają zaspokojone. Niektóre analizy wyników badań nad poczuciem bezpieczeństwa wśród osób zamieszkujących osiedla zamknięte dostarczają informacji na temat faktycznego wzrostu poczucia bezpieczeństwa mieszkańców, szczególnie w nocy oraz na poziomie włamań do mieszkań i bezpieczeństwa fizycznego analogicznie do mieszkańców innych form zabudowy mieszkaniowej (Owczarek, 2011: 370). Jednakowoż, inne dane wskazują na eskalację odczucia zagrożenia wewnątrz osiedla grodzonego oraz pojawienie się tzw. koła strachu (circle of fear). Zjawisko charakteryzuje się pogłębianiem poczucia zagrożenia, które wynika z prób zapewnienia sobie bezpieczeństwa. Środki jakie podejmowane są w celu ochrony prowadzą do izolacji społecznej, która ma jeszcze większy wpływ na poczucie strachu. W konsekwencji mieszkańcy osiedla zamkniętego podejmują dodatkowe środki ostrożności i tym samym doprowadzają do większej separacji społecznej. Motywacją do zamieszkania w przestrzeni mieszkalnej ogrodzonej murem była chęć zapewnienia sobie bezpieczeństwa, lecz izolacja doprowadziła to powstania dwóch światów: wewnątrz i na zewnątrz muru. Potęgowanie lęku przed tym co „nieznane” spowodowało zamykanie się we własnej, bezpiecznej przestrzeni. Powszechny jest zatem paradoks dotyczący poczucia bezpieczeństwa w obrębie osiedla zamkniętego. Prostym rozwiązaniem problemu jest integracja społeczna. Powoduje spadek subiektywnego zagrożenia przestępczością wśród mieszkańców oraz wpływa na ich dobre samopoczucie.

Oczekiwania i pragnienia ludności względem bezpiecznych miejsc zamieszkania skłoniły deweloperów do wystosowania specjalnej oferty mieszkaniowej jaką są osiedla grodzone. Jednakże ich rujnujący wpływ na wspomnianą integrację społeczną, a także tkankę miasta skłoniły badaczy do poszukiwania alternatywnych, bardziej przyjaznych rozwiązań dla typowych osiedli zamkniętych. Dostrzeżono, że właściwa organizacja i odpowiednie zagospodarowanie terenu może skutecznie wpływać na liczbę popełnianych przestępstw i wykroczeń na danym obszarze Dzięki zastosowaniu „małej i dużej architektury” można skutecznie utrudnić potencjalnemu przestępcy popełnienie czynu niedozwolonego. Oscar Newman, który opracował teorię przestrzeni bezpiecznej (Defensible space) wyróżnił trzy elementy przestrzeni, które w znaczący sposób wpływają na zmniejszenie przestępczości: terytorialność manifestowana (territoriality), nadzór (surveillance) i naturalna kontrola dostępu (image) (Tokajuk, 2014: 98). Pierwszy z nich dotyczy obecności umownych barier oddzielających rożne przestrzenie. Należą do nich chodniki, tablice informacyjne, znaki, odpowiednio usytuowane budynki czy odpowiednio dobrane kolory wskazujące pewną, umowną granicę. Element nadzoru uzyskuje się przy pomocy odpowiedniego rozmieszczenia budynków, instalacji oświetlenia i urządzeń, które aktywują się pod wpływem działalności ludzkiej. Dzięki temu możliwe jest zwiększenie pola obserwacji osób znajdujących się w pobliżu i tym samym uchwycenie podejrzanych aktywności. Poprzez naturalna kontrolę dostępu rozumie się dbałość o teren i ogólny porządek przestrzeni tj. odpowiednie rozmieszczenie chodników i wejść do posesji. Ostatni punkt może być realizowany także za pomocą obsadzania zielenią głównych ścieżek komunikacyjnych, które stanowią barierę dla osób nieuprzywilejowanych do przebywania na danej posesji i ty samym zwiększając poczucie bezpieczeństwa właścicieli mieszkania. Zgodnie z teorią, przestrzeń bezpieczną uzyskuje się w wyniku odpowiednio wykreowanej przestrzeni, nad którą kontrolę sprawuję wspólnota lokalna, a nie poprzez grodzenie pewnego obszaru miasta i zamykanie go przed częścią społeczeństwa. Inną metodą jest program CPTED (Crime Prevention Through Environmental Design), który skupia się na wieloaspektowym projektowaniu łącząc w wiedzę z zakresu projektowania przestrzennego, architektury, psychologii, socjologii czy kryminologii. Odpowiednio wykreowana przestrzeń ma zapewniać bezpieczeństwo mieszkańcom i zapobiegać działaniom przestępczym. Strategia CPTED została rozwinięta o drugą generację, która wskazywała dodatkowe elementy wpływające na bezpieczeństwo jak wielkość zespołu mieszkaniowego czy wykształcenia więzi społecznych (Tokajuk, 2014: 98).  W Wielkiej Brytanii czy Holandii program ten wdrażany jest pod nazwą secure by design. Przestrzenie zaprojektowanie w myśl tej koncepcji mają optymistyczne statystyki dotyczące popełnianych wykroczeń. Liczba włamań zmniejszyła się o 30%, a subiektywne poczucie bezpieczeństwa wśród mieszkańców wzrosło aż o 70% (Tokajuk, 2014: 98).

Polskie doświadczenia z koncepcją seure by design rozpoczęły się w 2005 roku kiedy została założona organizacja pożytku publicznego „Bezpieczna Przestrzeń” we Wrocławiu będąca poniekąd odpowiedzą na krajowy program „Bezpieczna Przestrzeń”. Jego celem było przeniesienie założeń metody CPTED na grunt polski, w zgodzie z polskim prawem przy uwzględnieniu mentalności społeczeństwa. Być może dlatego tez jedna z pierwszych inwestycji osiedla bezpiecznego w Polsce powstała właśnie pod Wrocławiem w miejscowości Siechnice.

Osiedle Błękitne już na etapie budowy w 2003r. otrzymało holenderski Certyfikat Osiedla Bezpiecznego, otrzymując 95 punktów na 100 możliwych. Doniosłości wydarzenia nadawał fakt, iż był to w tamtych czasach jedyny przyznany certyfikat w Europie poza Holandią. Przestrzeń mieszkalną tworzy sześć podwójnych, czterokondygnacyjnych budynków z szerokim ciągiem pieszo-jezdnym przebiegającym przez centralną część osiedla, dzieląc ją na pól. Od głównej arterii odchodzą mniejsze ścieżki prowadzące bezpośrednio do obiektów mieszkalnych. Cały obszar otoczony jest cienką siatką, w których umieszczone się furtki otwarte cała dobę. Dodatkowo każdy z budynków otoczony jest tarasem ziemnym, który jest natomiast ogrodzony metalową siatką.  Prywatny ruch samochodowy został całkowicie wyłączony dlatego tez parkingi znajdują się za ogrodzeniem. W całą przestrzeń wkomponowana jest niska zieleń ozdobna, tak by nie stanowiła naturalnych osłon. Wysokie drzewa znajdują się jedynie przy głównych wejściach na osiedle. Zostały tak posadzone by nie przysłaniały latarń ulicznych. Natomiast na całym terenie znajdują się mniejsze lampy ogrodowe. Osiedle nie jest chronione przez żadną prywatną firmę. Przestrzeń została tak zaprojektowana, by mieszkańcy mogli sami pilnować porządku. Jest to możliwe dzięki odpowiedniemu rozkładowi budynków. Z okien każdego mieszkania rozciąga się widok na centralną część osiedla. Przy budowie przestrzeni mieszkalnej  zastosowano wiele mniejszych architektonicznych i technicznych rozwiązań mających na celu podniesienie poziomu bezpieczeństwa mieszkańców. Długie podejścia do budynków umożliwiają dokładniejszą obserwacje osoby, która próbuje wejść do obiektu. Dodatkowo na specjalnym kanale telewizora każdego z mieszkańców można zobaczyć przybysza usiłującego dostać się do budynku a także obserwować swój samochód na parkingu dzięki kamerom zamontowanym na obrzeżach osiedla. Nad drzwiami wejściowymi do każdego budynku zainstalowano detektory ruchu. Jakikolwiek zarejestrowany ruch w promieniu ich widzenia powoduje włączenia światła zarówno na zewnątrz jak i na klatce schodowej. Główne drzwi do budynków są szerokie i przeszklone. Posiadają wmontowany domofon oraz skrzynki na listy, do których korespondencja wrzucana jest na zewnątrz a wyjmowana przez mieszkańców wewnątrz budynku. Wnętrze klatki schodowej pozbawione jest wnęk, w których przestępca mógłby się ukryć. Balkony zostały zaprojektowane na słupach nie okrągłych, lecz kwadratowych, na które znacznie trudniej jest się wspiąć. Na oknach mieszkań parterowych znajdują się żaluzje antywłamaniowe. Elementy małej architektury takie jak koszę na śmieci czy ławki wykonane są wytrzymałych materiałów, odpornych na uszkodzenia.

Projektowanie przestrzeni mieszkaniowych w ramach programu secure by design jest doskonałą alternatywą dla osiedli zamkniętych generujących znacznie więcej problemów, zarówno przestrzennych jak i społecznych, niż korzyści. Jak pokazują badania, komfort i poczucie bezpieczeństwa można osiągnąć bez użycia wysokich murów i budek strażniczych. Osiedla tworzone przy pomocy programu CPTED są odbierane pozytywnie także ze względu na inne aspekty niż tylko bezpieczeństwo. Na takim terenie znacznie łatwiej jest utworzyć więzi społeczne. Zwiększa się również odpowiedzialność za użytkowany obszar. Te z pozoru mało znaczące zjawiska istotnie wpływają na dekoncentrację potencjalnego sprawcy przestępstwa. W przypadku podejrzanych zachowań cała wspólnota mieszkańców będzie zaangażowana w rozwiązanie problemu. Holenderski projekt, będący w początkowej fazie jedynie eksperymentem okazał się na tyle skuteczny, że od 1998 roku jest sukcesywnie rozszerzany na obszar całego, wspomnianego kraju. Niestety w Polce wciąż obecny jest trend osiedli zamkniętych. Przestrzeń mieszkalna w Siechnicach jest do dziś jedynym osiedlem stworzonym w duchu koncepcji secure by design. Osiedla grodzone wywołują pozytywne emocje tylko we wczesnym stadium zamieszkania „za murem”. Najczęściej związane są z poczuciem przynależności do klasy wyższej, podniesieniem standardu życia oraz łudzącym poczuciem bezpieczeństwa. Ze statystyk policyjnych wynika, że osiedla zamknięte nie są bezpieczniejsza od innych. Dodatkowo mieszkańcy takich grodzonych przestrzeni staja się wyizolowani społecznie a chęć zapewnienia sobie bezpieczeństwa skutkuje najczęściej uruchomieniem zjawiska jakim jest tzw. koło strachu.

Bibliografia:

·         Mordwa, Stanisław (2009). Bezpieczeństwo a kształtowanie przestrzeni, [w:] Space-Society-Economy, 9 (s. 91-100).

·         Owczarek, Dominik (2011). Zamknięte osiedla, czyli dylemat współczesnych polskich miast. Badanie porównawcze mieszkańców zamkniętych i otwartych osiedli w Warszawie, [w:] Przegląd socjologiczny, 60 (s. 365-391). Łódzkie Towarzystwo Naukowe.

·         Tokajuk, Andrzej (2014). Projektowanie bezpiecznych struktur mieszkaniowych na przykładzie Osiedla Błękitne I w Siechnicach, [w:] Architecturae et Artibus, 6 (s. 95-103). Białystok, Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej.