Natalia Dobrowolska
Rafał Koziński
Rafał Koziński
Wielkie osiedla mieszkaniowe, będące
zespołami wysokich, jednakowo wyglądających bloków wielorodzinnych były
budowane na masową skalę w wielu miastach w drugiej połowie XX wieku. Obecnie
bloki te nadal stanowią istotny element tkanki urbanistycznej większości
europejskich ośrodków miejskich. Gorczyca K. (2009) posiłkując się definicją
zawartą w projekcie RESTATE (zajmującym się badaniem wielkich osiedli) opisuję
wielkie osiedla mieszkaniowe (large scale housing estate) jako: „osiedla budowane przez państwo lub z pomocą
państwa, zbudowane w 2 połowie XX w., na terenie którego zlokalizowane jest
minimum 2000 mieszkań”.
Wielkie zespoły mieszkaniowe budowane w technologii wielkiej płyty były odpowiedzią na ogromny głód mieszkaniowy, który narodził się po zakończeniu okresu wojennego. Pierwsze osiedla tego typu powstały we Francji na początku lat 50 XX wieku. W kolejnych latach fenomen wielkich zespołów mieszkaniowych zaczął pojawiać się w innych krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Całkowity przełom i rozkwit budownictwa przy użyciu betonowych prefabrykatów na skalę przemysłową przypadł na lata 60-te (Czado J., 2012).
Wielkopłytowe budownictwo szybko zyskało ogromną popularność ale zostało również szybko skrytykowane. Technologia wielkiej płyty była bardzo negatywnie postrzegana zarówno przez społeczeństwo jak i urbanistów, architektów i planistów. Uważano, że taki sposób budowania ogranicza całkowicie swobodę tworzenia, przytłacza swoją ogromną skalą całe otoczenie, a powstałe blokowiska na osiedlach szpecą swoją monotonną architekturą i ciemną, nieprzyjazną kolorystyką (Mika P., 2011). Kolejne lata zamieszkiwania w blokowiskach, potęgowały niezadowolenie mieszkańców, którzy zaczęli zauważać i odczuwać skutki bardzo szybkiego i taniego budowania (Czado J., 2012). Monotonna architektura, niska estetyka oraz niska jakość zabudowy, ponadto niski standard i mały metraż oferowanych w blokach mieszkań, a także niedostateczne wyposażenie w obszary zielone, rekreacyjne i usługowe sprawiły, że lokatorzy nie czuli się w swoich mieszkaniach komfortowo (Szafrańska, 2009 za Węcławowicza, 2007).
Obecnie szacuję się, że około 56% polskich gospodarstw domowych zamieszkuje wielkie zespoły mieszkaniowe. Nie jest to jedynie polski problem. Zasoby mieszkaniowe Słowacji i Czech to w 35% blokowiska wielkopłytowe, z kolei na Węgrzech w 29%, w Bułgarii w 27% i Rumunii w 26%. Na podstawie tych danych widać, że budownictwo to stanowi ogromny problem i nie wolno go bagatelizować (Czado J., 2012). Blokowiska zaczęły stanowić powszechną „normę jakości” w miastach europejskich. Osiedla wielkopłytowe często znajdują się w bardzo złym stanie technicznym i są miejscem kumulacji wielu napięć społecznych, dlatego też zaczęto szukać rozwiązań rewitalizacyjnych blokowisk. Według opracowania Gorczycy K. (2009) problem rewitalizacji osiedli wielkopłytowych po raz pierwszy pojawił się polityce miejskiej krajów Europy Zachodniej w latach 80-tych XX w. W Polsce projekty rewitalizacyjne zaobserwowano później, w latach 90-tych XX w. Planom tym zarzuca się jednak rozbieżność pomiędzy potrzebami rehabilitacyjnymi osiedli a podejmowanymi pracami. Nie zważając jednak na stopień zaawansowania i efektywności podejmowanych działań rewitalizacyjnych, nie ulega wątpliwości, że blokowiska wymagają niezwłocznej rehabilitacji w celu poprawienia jakości życia mieszkańców oraz zatrzymania fal ucieczek bogatszych mieszkańców z osiedli (Gorczyca K., 2009).
Dyskusje na temat poprawy blokowisk były prowadzone w dwóch aspektach: jeden zakładał całkowite wyburzenie osiedli i wprowadzenie nowej zabudowy. Drugi natomiast zmierzał do wykonania działań modernizacyjnych istniejących osiedli. Bardziej ekonomicznym rozwiązaniem wydaję się modernizacja, a przykłady projektów rewitalizacyjnych z państw Europy Zachodniej takich jak Niemcy czy Francja potwierdzają tę tezę i są oceniane dzisiaj bardzo pozytywnie (Gronostajska B., 2011).
Wzorcowym przykładem państwa, w którym przeprowadzone działania rehabilitacyjne blokowisk zakończyły się sukcesem jest Francja. Początkowo (od 1972 roku) przyjęto strategię wyburzania starych i zdegradowanych osiedli i budowania na ich miejscu nowych. Szybko jednak zorientowano się, że nowe osiedla również ulegają degradacji technicznej i społecznej. W roku 1977 ruszył projekt OPAH (Programowana Operacja Poprawy Mieszkalnictwa), który zakładał ogólną poprawę stanu mieszkalnictwa. OPAH stowarzysza podmioty lokalne, państwowe oraz Narodową Agencję Poprawy Mieszkalnictwa (ANAH). Współpraca podmiotów zaowocowała modernizacją 1,5 miliona mieszkań w latach 1977-1990. We Francji istnieją również liczne programy mające na celu poprawę zarządzania osiedlami, zmniejszenie kosztów i ogólną poprawę jakości życia mieszkańców np. PAH – Pomoc na Ulepszenie mieszkania czy PALULOS – Pomoc na Remont Społecznych Mieszkań Lokatorskich (Czado J., 2012).
W Polsce również nie zlekceważono wad zdegradowanych wielkopłytowych zespołów mieszkalnych, czego przykładem są projekty rewitalizacji osiedli we Wrocławiu. Oceniono, iż osiedla te nie spełniają podstawowych wymagań dotyczących otoczenia człowieka. Przekształcenia owych osiedli miały uwzględniać trzy główne kierunki: przekształceń architektoniczno-urbanistycznych, przestrzeni społecznej oraz mieszkań. Dzięki zaproponowanym korektom w sferze urbanistyczno- architektonicznej, powstać miało bezpieczne, zdrowe, funkcjonalne i estetyczne środowisko mieszkaniowe dostosowane do potrzeb mieszkańców. W tym celu stworzono mniejsze grupy zabudowy o charakterze czytelnych wnętrz urbanistycznych, poprzez dobudowy, wyburzenia i uzupełnienia zabudowy. Na terenie osiedli wprowadzono uspokojony ruch, poprzez wyniesienie układów komunikacyjnych na zewnątrz zespołów. Kwestię parkowania pojazdów rozwiązano poprzez budowę otoczonych zielenią parkingów poza zespołami, wprowadzono również ciągi miejsc parkingowych wzdłuż dróg dojazdowych, a także duże zespoły parkingowe wielopoziomowe lub, w przypadku nowo projektowanych budynków, parkingi podziemne. Jako element porządkujący układ osiedla wprowadzono pasaże piesze z elementami małej architektury. Tereny rekreacyjne zrewitalizowano uwzględniając różne grupy wiekowe. Oprócz boisk wybudowano też miejsca spotkań dla osób starszych oraz place zabaw. W przypadku najwyższych, 11- kondygnacyjnych budynków, wyburzono część górnych kondygnacji, ponieważ wysokie budynki zabierały światło terenom rekreacyjnym. Elewacje urozmaicono detalami postmodernistycznymi, zmieniono też podziały okien. Zaprojektowano dachy płaskie lub dwuspadowe. Dachy płaskie w miarę możliwości wykorzystano organizując na nich tarasy dla mieszkań w wyższych kondygnacjach. Budynki zostały docieplone, przeprowadzono wymianę okien oraz modernizację sieci wentylacyjnej. Wprowadzono także bariery akustyczne w wzdłuż głównych ciągów komunikacji.
Kolejną sferą, w której dokonać należało kluczowych przekształceń była przestrzeń społeczna osiedla. Głównym założeniem było stworzenie przestrzeni sprzyjającej nawiązywaniu kontaktów sąsiedzkich, sprzyjającej kontroli i zwiększającej bezpieczeństwo zamieszkania. W tym celu wprowadzono hierarchizację przestrzeni, podzielono ją na tereny publiczne, grupowe i prywatne. Umożliwiono realizowanie różnych aktywności różnym grupom, poprzez liczne zmiany przestrzenne i programowe. Tereny o różnych funkcjach rozdzielono za pomocą zieleni, ogrodzeń, małej architektury czy nowej zabudowy. Celem poprawy bezpieczeństwa unowocześniono oświetlenie, oraz wprowadzono monitoring we wskazanych przez mieszkańców punktach. Uatrakcyjniono także strefę wejść do budynków, oraz wyraźnie zaznaczono wjazdy i wejścia do poszczególnych zespołów mieszkaniowych. Uzupełniono program usługowy przebudowując część parterów.
Trzeci kierunek zmian to przekształcenia mieszkań. Działania te powinny być oczywiście znacznie bardziej zindywidualizowane, wymagały więc szczególnego zaangażowania właścicieli mieszkań. Zaproponowano takie zabiegi jak powiększenie mieszkań o balkony lub loggie, łączenie mieszkań w piętrowe, czy przebudowę mającą na celu zmianę metrażu. Zwrócono też uwagę na udostępnienie mieszkań w parterze osobom niepełnosprawnym. (Gronostajska B., 2010).
Osiedla mieszkaniowe budowane z wykorzystaniem technologii prefabrykatów mimo popularności zyskanej w drugiej połowie XX wieku mają liczne wady, w związku z czym problem ten wymaga rychłego rozwiązania. Biedniejszych państw europejskich nie stać na wyburzenie ich i wybudowanie nowych, nowoczesnych budynków mieszkalnych. Z tego powodu w Europie nasila się trend rewitalizacji tego typu zespołów poprzez zastosowanie kompleksowych zabiegów w sferach przekształceń urbanistyczno- architektonicznych, przestrzeni społecznej oraz samych mieszkań. Stałe działania rewitalizacyjne w świetle degradacji obszarów miejskich, jaka ma miejsce w XXI wieku są szczególnie ważne. Nie mają już one charakteru doraźnego, stają się ważnym składnikiem współczesnej aktywności urbanistycznej.
Wielkie zespoły mieszkaniowe budowane w technologii wielkiej płyty były odpowiedzią na ogromny głód mieszkaniowy, który narodził się po zakończeniu okresu wojennego. Pierwsze osiedla tego typu powstały we Francji na początku lat 50 XX wieku. W kolejnych latach fenomen wielkich zespołów mieszkaniowych zaczął pojawiać się w innych krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Całkowity przełom i rozkwit budownictwa przy użyciu betonowych prefabrykatów na skalę przemysłową przypadł na lata 60-te (Czado J., 2012).
Wielkopłytowe budownictwo szybko zyskało ogromną popularność ale zostało również szybko skrytykowane. Technologia wielkiej płyty była bardzo negatywnie postrzegana zarówno przez społeczeństwo jak i urbanistów, architektów i planistów. Uważano, że taki sposób budowania ogranicza całkowicie swobodę tworzenia, przytłacza swoją ogromną skalą całe otoczenie, a powstałe blokowiska na osiedlach szpecą swoją monotonną architekturą i ciemną, nieprzyjazną kolorystyką (Mika P., 2011). Kolejne lata zamieszkiwania w blokowiskach, potęgowały niezadowolenie mieszkańców, którzy zaczęli zauważać i odczuwać skutki bardzo szybkiego i taniego budowania (Czado J., 2012). Monotonna architektura, niska estetyka oraz niska jakość zabudowy, ponadto niski standard i mały metraż oferowanych w blokach mieszkań, a także niedostateczne wyposażenie w obszary zielone, rekreacyjne i usługowe sprawiły, że lokatorzy nie czuli się w swoich mieszkaniach komfortowo (Szafrańska, 2009 za Węcławowicza, 2007).
Obecnie szacuję się, że około 56% polskich gospodarstw domowych zamieszkuje wielkie zespoły mieszkaniowe. Nie jest to jedynie polski problem. Zasoby mieszkaniowe Słowacji i Czech to w 35% blokowiska wielkopłytowe, z kolei na Węgrzech w 29%, w Bułgarii w 27% i Rumunii w 26%. Na podstawie tych danych widać, że budownictwo to stanowi ogromny problem i nie wolno go bagatelizować (Czado J., 2012). Blokowiska zaczęły stanowić powszechną „normę jakości” w miastach europejskich. Osiedla wielkopłytowe często znajdują się w bardzo złym stanie technicznym i są miejscem kumulacji wielu napięć społecznych, dlatego też zaczęto szukać rozwiązań rewitalizacyjnych blokowisk. Według opracowania Gorczycy K. (2009) problem rewitalizacji osiedli wielkopłytowych po raz pierwszy pojawił się polityce miejskiej krajów Europy Zachodniej w latach 80-tych XX w. W Polsce projekty rewitalizacyjne zaobserwowano później, w latach 90-tych XX w. Planom tym zarzuca się jednak rozbieżność pomiędzy potrzebami rehabilitacyjnymi osiedli a podejmowanymi pracami. Nie zważając jednak na stopień zaawansowania i efektywności podejmowanych działań rewitalizacyjnych, nie ulega wątpliwości, że blokowiska wymagają niezwłocznej rehabilitacji w celu poprawienia jakości życia mieszkańców oraz zatrzymania fal ucieczek bogatszych mieszkańców z osiedli (Gorczyca K., 2009).
Dyskusje na temat poprawy blokowisk były prowadzone w dwóch aspektach: jeden zakładał całkowite wyburzenie osiedli i wprowadzenie nowej zabudowy. Drugi natomiast zmierzał do wykonania działań modernizacyjnych istniejących osiedli. Bardziej ekonomicznym rozwiązaniem wydaję się modernizacja, a przykłady projektów rewitalizacyjnych z państw Europy Zachodniej takich jak Niemcy czy Francja potwierdzają tę tezę i są oceniane dzisiaj bardzo pozytywnie (Gronostajska B., 2011).
Wzorcowym przykładem państwa, w którym przeprowadzone działania rehabilitacyjne blokowisk zakończyły się sukcesem jest Francja. Początkowo (od 1972 roku) przyjęto strategię wyburzania starych i zdegradowanych osiedli i budowania na ich miejscu nowych. Szybko jednak zorientowano się, że nowe osiedla również ulegają degradacji technicznej i społecznej. W roku 1977 ruszył projekt OPAH (Programowana Operacja Poprawy Mieszkalnictwa), który zakładał ogólną poprawę stanu mieszkalnictwa. OPAH stowarzysza podmioty lokalne, państwowe oraz Narodową Agencję Poprawy Mieszkalnictwa (ANAH). Współpraca podmiotów zaowocowała modernizacją 1,5 miliona mieszkań w latach 1977-1990. We Francji istnieją również liczne programy mające na celu poprawę zarządzania osiedlami, zmniejszenie kosztów i ogólną poprawę jakości życia mieszkańców np. PAH – Pomoc na Ulepszenie mieszkania czy PALULOS – Pomoc na Remont Społecznych Mieszkań Lokatorskich (Czado J., 2012).
W Polsce również nie zlekceważono wad zdegradowanych wielkopłytowych zespołów mieszkalnych, czego przykładem są projekty rewitalizacji osiedli we Wrocławiu. Oceniono, iż osiedla te nie spełniają podstawowych wymagań dotyczących otoczenia człowieka. Przekształcenia owych osiedli miały uwzględniać trzy główne kierunki: przekształceń architektoniczno-urbanistycznych, przestrzeni społecznej oraz mieszkań. Dzięki zaproponowanym korektom w sferze urbanistyczno- architektonicznej, powstać miało bezpieczne, zdrowe, funkcjonalne i estetyczne środowisko mieszkaniowe dostosowane do potrzeb mieszkańców. W tym celu stworzono mniejsze grupy zabudowy o charakterze czytelnych wnętrz urbanistycznych, poprzez dobudowy, wyburzenia i uzupełnienia zabudowy. Na terenie osiedli wprowadzono uspokojony ruch, poprzez wyniesienie układów komunikacyjnych na zewnątrz zespołów. Kwestię parkowania pojazdów rozwiązano poprzez budowę otoczonych zielenią parkingów poza zespołami, wprowadzono również ciągi miejsc parkingowych wzdłuż dróg dojazdowych, a także duże zespoły parkingowe wielopoziomowe lub, w przypadku nowo projektowanych budynków, parkingi podziemne. Jako element porządkujący układ osiedla wprowadzono pasaże piesze z elementami małej architektury. Tereny rekreacyjne zrewitalizowano uwzględniając różne grupy wiekowe. Oprócz boisk wybudowano też miejsca spotkań dla osób starszych oraz place zabaw. W przypadku najwyższych, 11- kondygnacyjnych budynków, wyburzono część górnych kondygnacji, ponieważ wysokie budynki zabierały światło terenom rekreacyjnym. Elewacje urozmaicono detalami postmodernistycznymi, zmieniono też podziały okien. Zaprojektowano dachy płaskie lub dwuspadowe. Dachy płaskie w miarę możliwości wykorzystano organizując na nich tarasy dla mieszkań w wyższych kondygnacjach. Budynki zostały docieplone, przeprowadzono wymianę okien oraz modernizację sieci wentylacyjnej. Wprowadzono także bariery akustyczne w wzdłuż głównych ciągów komunikacji.
Kolejną sferą, w której dokonać należało kluczowych przekształceń była przestrzeń społeczna osiedla. Głównym założeniem było stworzenie przestrzeni sprzyjającej nawiązywaniu kontaktów sąsiedzkich, sprzyjającej kontroli i zwiększającej bezpieczeństwo zamieszkania. W tym celu wprowadzono hierarchizację przestrzeni, podzielono ją na tereny publiczne, grupowe i prywatne. Umożliwiono realizowanie różnych aktywności różnym grupom, poprzez liczne zmiany przestrzenne i programowe. Tereny o różnych funkcjach rozdzielono za pomocą zieleni, ogrodzeń, małej architektury czy nowej zabudowy. Celem poprawy bezpieczeństwa unowocześniono oświetlenie, oraz wprowadzono monitoring we wskazanych przez mieszkańców punktach. Uatrakcyjniono także strefę wejść do budynków, oraz wyraźnie zaznaczono wjazdy i wejścia do poszczególnych zespołów mieszkaniowych. Uzupełniono program usługowy przebudowując część parterów.
Trzeci kierunek zmian to przekształcenia mieszkań. Działania te powinny być oczywiście znacznie bardziej zindywidualizowane, wymagały więc szczególnego zaangażowania właścicieli mieszkań. Zaproponowano takie zabiegi jak powiększenie mieszkań o balkony lub loggie, łączenie mieszkań w piętrowe, czy przebudowę mającą na celu zmianę metrażu. Zwrócono też uwagę na udostępnienie mieszkań w parterze osobom niepełnosprawnym. (Gronostajska B., 2010).
Osiedla mieszkaniowe budowane z wykorzystaniem technologii prefabrykatów mimo popularności zyskanej w drugiej połowie XX wieku mają liczne wady, w związku z czym problem ten wymaga rychłego rozwiązania. Biedniejszych państw europejskich nie stać na wyburzenie ich i wybudowanie nowych, nowoczesnych budynków mieszkalnych. Z tego powodu w Europie nasila się trend rewitalizacji tego typu zespołów poprzez zastosowanie kompleksowych zabiegów w sferach przekształceń urbanistyczno- architektonicznych, przestrzeni społecznej oraz samych mieszkań. Stałe działania rewitalizacyjne w świetle degradacji obszarów miejskich, jaka ma miejsce w XXI wieku są szczególnie ważne. Nie mają już one charakteru doraźnego, stają się ważnym składnikiem współczesnej aktywności urbanistycznej.
Literatura:
Czado J., 2012, Możliwości rehabilitacji wielkich zespołów
mieszkaniowych na przykładzie wybranych państw zachodnich, [w:] Czasopismo Techniczne, z. 29, Architektura z.
7-A, str. 25-38, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków.
Gorczyca K.,
2009 Wielkie osiedla mieszkaniowe- diagnoza stanu obecnego, podejmowane
działania rewitalizacyjne. K. Gorczyca. [w:] Przestrzenne aspekty
rewitalizacji- śródmieścia, blokowiska, tereny przemysłowe, pokolejowe i
powojskowe, red. W. Jarczewski, Wyd. Instytut Rozwoju Miast, Kraków.
Gronostajska
B., 2011, Wielka Płyta – architektura wciąż żywa, [w:] Czasopismo Techniczne,
Architektura z. 4-A/1, str. 142-152, Wydawnictwo
Politechniki Krakowskiej, Kraków.
Gronostajska B., 2010, Zespoły mieszkaniowe z wielkiej płyty
w XXI wieku - problemy i perspektywy, [w:] Architecturae et Artibus, tom. 2,
str. 19-26, Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej, Białystok.
Mika P.,2011, Klasyfikacja prefabrykowanych, betonowych
rozwiązań fasadowych oraz przyczyny ich marginalnego znaczenia na polskim rynku
budowlanym, [w:] Czasopismo Techniczne, z. 11, Architektura z. 2-A, str.
149-158, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków.
Szafrańska
E., 2010, Wielkie osiedla mieszkaniowe w okresie transformacji – próba diagnozy
i kierunki przemian na przykładzie Łodzi, [w:] I. Jażdżewska, Osiedla
blokowe w strukturze przestrzeni miast, XXII Konwersatorium Wiedzy o Mieście,
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz