Dorota Wawrzyńska

Klucz do poprawy warunków mieszkaniowych w dzielnicach poprzemysłowych

Jeszcze na początku XX wieku rozwój większości dużych miast oparty był głównie na przemyśle. Jednak od drugiej połowy XX wieku obserwuje się coraz większe znaczenie sektora usług oraz rozwoju high-tech (Lorens s.10). Zachodzi proces dezindustrializacji, którego efektem bardzo często jest m.in. bezrobocie, związany z nim wzrost przestępczości oraz fizyczna degradacja dzielnic przemysłowych (Lorens s. 13). Z tego względu, od kilkudziesięciu już lat, niezwykle popularna jest rewitalizacja dzielnic poprzemysłowych, szczególnie tych położonych nad brzegiem rzeki lub morza. Wiąże się to z walorami wizualnymi tych terenów oraz potencjałem rozwojowym wynikającym z bliskości centrum miasta (Marshall s. 54) Rewitalizacja tych obszarów ma na celu m.in. poprawę jakości życia i warunków mieszkania. Różne aspekty życia, takie jak praca, integracja społeczna czy zdrowie w dużej mierze zależą od sytuacji mieszkaniowej. Dlatego też rewitalizacja miast, dzielnic, czy samych osiedli ma pozytywne konsekwencje nie tylko dla tkanki fizycznej, ale również sytuacji społecznej mieszkańców (Åshild Lappegard Hauge i inni s. 359).

Pojęcie rewitalizacji uwzględnia czynności z zakresu zarówno remontów, modernizacji jak i rewaloryzacji. Rewitalizacja odnosi się do działań kompleksowych podejmowanych na wybranych obszarach miejskich, a jej celem jest doprowadzenie do ożywienia społeczno-gospodarczego. W odniesieniu do terenów mieszkaniowych działania z zakresu rewitalizacji skupiają się przede wszystkim na poprawie sytuacji społecznej i ekonomicznej ludności mieszkającej na obszarze działań. Natomiast w przypadku zdegradowanych struktur infrastruktury przemysłowej wprowadza się nowe funkcje i aktywności gospodarcze, co wiąże się z kreowaniem nowych społeczności lokalnych (Lorens s. 8).

W XIX i na początku XX wieku dzielnice przemysłowe w przeważającej części zamieszkiwane były przez robotników oraz osoby z klas niższych, które pracowały w fabrykach. W trakcie procesu dezindustrializacji zakłady produkcyjne zaczynały tracić na znaczeniu i zamykać działalność. Doprowadziło to do masowych zwolnień i w konsekwencji do wzrostu bezrobocia i przestępczości. Zanieczyszczone dzielnice ze szpecącymi krajobraz budynkami poprzemysłowymi nie były atrakcyjne dla nowych inwestorów ani mieszkańców. Stopniowo podupadały i były marginalizowane stając się miejscem koncentracji osób wykluczonych społecznie. Ze względu na postępującą degradację środowiska oraz przestrzeni konieczne stały się zmiany prowadzące do poprawy sytuacji tych terenów (Mironowicz 129).

Jednym z bardziej znanych przypadków pomyślnie przeprowadzonej rewitalizacji miasta poprzemysłowego jest Bilbao – miasto liczące ok. 350 tys. mieszkańców, położone w północnej Hiszpanii, w Kraju Basków (Mironowicz s. 128).

Rozwój miasta oparty był głównie o przemysł ciężki: stoczniowy i stalowy. W latach 1960. i 1970. miasto popadło w kryzys ekonomiczny oraz stagnacje rozwojową. Dawniej dobrze prosperujące dzielnice podupadły i zostały zamieszkane przez osoby bezrobotne i wykluczone społecznie (Marshall s. 56).

Na początku lat 1990. podjęto decyzję o rewitalizacji miasta, w wyniku której stworzono „Strategiczny plan rewitalizacji obszaru metropolitalnego Bilbao”. Strategia uwzględniała 8 głównych obszarów działań, z których warto wspomnieć o trzech (Mironowicz s. 129).

Pierwszym jest poprawa komunikacji wewnętrznej i dostępności do terenów zdegradowanych. Działanie obejmowało m.in. przeniesienie portu poza granice miasta co stworzyło przestrzeń dla nowych inwestycji (Mironowicz s. 130).

Drugim obszarem jest rewitalizacja urbanistyczna, która obejmowała poprawę dostępności mieszkań oraz infrastruktury technicznej (Mironowicz s. 129).

Trzecim ważnym elementem podkreślonym w Strategii jest partnerstwo publiczno-prywatne i koordynacja w zarządzaniu. Nacisk kładziony był na planowanie lokalne czy powoływanie specjalistycznych organizacji nadzorczych (Mironowicz s. 130). Ponadto uwzględnienie potrzeb i interesów podmiotów prywatnych pomogło przyciągnąć inwestycje (Mironowicz s. 136), natomiast zaangażowanie środków publicznych, np. na cele rozwoju infrastruktury drogowej, było niezbędne dla dalszego rozwoju przedsięwzięcia (Mironowicz s. 137).

W przypadku miasta Bilbao, od początku dużą uwagę przywiązywano do kreowania wizerunku, który miał być oparty na sztuce, kulturze i promocji biznesu (Mironowicz s. 131). W efekcie podjętych działań w tym kierunku powstało rozpoznawalne dziś na całym świecie Guggenheim Muzeum – symbol nowego Bilbao (Mironowicz s. 131).

W wyniku rewitalizacji powstała również nowa zabudowa mieszkaniowa oraz związane z nią tereny o charakterze rekreacyjnym (Mironowicz s. 135). W połączeniu z nowymi miejscami pracy generowanymi przez powstające instytucje (np. muzea i centra biznesowe) oraz kształtowaniem przestrzeni publicznych przyjaznych dla mieszkańców i turystów, znacznie poprawiła się jakość życia zarówno w dawnej dzielnicy portowej jak i całym mieście (Marshall s. 64).

W polskich miastach procesy rewitalizacyjne są znacznie mniej zaawansowane w porównaniu do państw zachodnioeuropejskich lub północnoamerykańskich (Lorens s. 10). Działania w tym kierunku są podejmowane, ale na znacznie mniejszą skalę niż miało to miejsce np. w Bilbao. Rewitalizacja w Polsce ma najczęściej charakter lokalny i obejmuje wybraną dzielnicę miasta lub osiedle. Jednym z przykładów takiej rewitalizacji jest Nowy Port – dzielnica położona w północnej części Gdańska, przy ujściu Martwej Wisły. Teren objęty planem działania ma powierzchnię 65,15 ha i zamieszkuje go ok. 6 tys. osób (Studium..., s. 51), a jego rewitalizacja zaczęła się stosunkowo niedawno, bo w 2008 roku. (Studium... s. 3). W projekt zaangażowane są podmioty publiczne: władze miasta, instytucje kultury oraz organizacje pożytku publicznego (Studium... s. 3). Brak tu udziału podmiotów prywatnych, co najprawdopodobniej związane jest z lokalnym zasięgiem projektu.

Zabudowę dzielnicy tworzą głównie przedwojenne kamienice oraz budynki z wielkiej płyty, które bardzo często są w złym stanie technicznym. Ponadto część dzielnicy ma charakter typowo przemysłowy co związane jest z rozwojem funkcji portowych, które dominowały tu jeszcze w latach 1980. (Kownacka-Nowaczek). Obszar mimo obecnej degradacji i stagnacji gospodarczej cechuje się wysokim potencjałem ludnościowym – ok. 24 % mieszkańców to osoby w wieku przedprodukcyjnym (Studium... s. 53), lokalizacyjnym – dobre połączenia komunikacyjne i bliskość morza (Studium... s. 104), turystycznym – zabytkowa zabudowa, a także zasobami – wolne tereny inwestycyjne (Studium... s. 55). Pomimo dużego potencjału, teren zagrożony jest postępującą degradacją, marginalizacją oraz zanikiem funkcji miejskich (Studium... s. 5), dlatego też rewitalizacja wydaje się być niezbędna. Jej głównym celem jest podniesienie atrakcyjności przestrzeni, a także aktywizacja społeczności lokalnej, co ma przyczynić się do poprawy warunków życia w dzielnicy (Wojsławska).

Rewitalizacja skupia się głównie na 2 działaniach inwestycyjnych, jakimi są przebudowa budynku starej łaźni na Centrum Edukacji Artystycznej oraz przebudowa Placu Ks. Gustkowicza (Konwacka-Nowaczek).

Rewitalizacja Nowego Portu nie zakłada bezpośrednio odnowy starych mieszkań lub budowy nowych. Uwaga skupia się na pobudzeniu rozwoju gospodarczego, co w przyszłości zaowocować ma nowymi inwestycjami, w tym mieszkaniowymi (Studium... s. 104). Przewiduje się również, że zwiększenie atrakcyjności regionu poprzez działania rewitalizacyjne przyczyni się do wzrostu wartości mieszkań w przyszłości, co przemawia za korzyściami ekonomicznymi podjętych działań (Studium... s. 140).

Rewitalizacja może wpłynąć na poprawę warunków mieszkaniowych rozumianych nie tylko jako podniesienie standardu poszczególnych mieszkań, ale również poprzez „uzdrowienie” okolicy, podniesienie atrakcyjności przestrzeni i aktywizację społeczności lokalnej. Przykład miasta Bilbao udowadnia, że możliwa jest całkowita przemiana obszaru przemysłowego w kulturalny w skali globalnej. Przykład Gdańska pokazuje natomiast jak w skali lokalnej, małymi kroczkami próbuje się podnieść jakość życia w mieście poprzez projekty ograniczone do niewielkiego terenu. Niemniej oba przykłady obrazują próbę przywrócenia miast, czy ich fragmentów, do stanu pełnej sprawności. W Polsce autorzy takich projektów mogą korzystać z bogatego doświadczenia miast amerykańskich czy zachodnioeuropejskich, lecz należy pamiętać, że działania tego typu w dużej mierze zależą od specyfiki regionu, dlatego zawsze konieczne jest wypracowanie chociaż w części indywidualnego modelu planowania opartego na polskich realiach ekonomicznych i ustrojowych (Lorens s. 10).

Źródła:

Åshild Lappegard Hauge, Eva Magnus, Karine Denizou, Cecilie Flyen Øyen (2012), „The Meaning of Rehabilitation of Multi- Storey Housing for the Residents”, w: „Housing, Theory and Society”, Vol. 29, No. 4, 358–381

Kownacka-Nowaczek K. (2010), dostęp: 13.12.14

http://www.gdansk.pl/rewitalizacja,1315,16333.html

Lorens P. „Wybrane zagadnienia rewitalizacji miast” (2009) red. Lorens P., Martyniuk Pęczek J., Gdańsk

http://www.pg.gda.pl/architektura/pokl/skrypt%201.pdf

Marhall R. (2001), „Remaking the image of the city” w. „Waterfronts in Post-industral Cities” red. Marshall R., Londyn

Mironowicz I., „Przekształcenia struktur miejskich - projekty i realizacja” w: „Wybrane zagadnienia rewitalizacji miast” (2009) red. Lorens P., Martyniuk Pęczek J., Gdańsk

„Studium wykonalności dla projektu >rewitalizacja nowego portu w gdańsku<” (2009), Gmina Miasta Gdańska, Gdańsk

http://www.docs.gznk.pl/rewitalizacja/gdansk-nowy_port/SW_Nowy_Port.pdf

Wojsławska W. (2014), dostęp: 13.12.14

http://www.gdansk.pl/ue,1217,14769.html